Θαρρώ πως έχω το προνόμιο – ακόμη – να αισθάνομαι νέος και ολίγον … φοιτητής. Διότι δεν είναι μακριά τα χρόνια της θητείας μου στα θρανία και στα αμφιθέατρα. Ως γραμματέας της ΔΑΠ και αργότερα πρόεδρος της ΟΝΝΕΔ είχα πολλές φορές εκφράσει τη θέση υπέρ της λειτουργίας ιδιωτικών πανεπιστημίων, θέση που βλέπω να γίνεται αποδεκτή από πολλούς πλέον. Εκεί, όμως, που εξακολουθεί να επικρατεί αμηχανία και ένοχη σιωπή είναι στο θέμα της «δημόσιας δωρεάν» παιδείας. Θέμα που, κατά την προσωπική μου κρίση, πρέπει οπωσδήποτε να επανεξεταστεί εδώ και τώρα εν όψει της συζήτησης για αναθεώρηση του Συντάγματος.
23 χρόνια μετά την ψήφιση του Συντάγματος του 1975 και 12 μετά τη μοναδική μέχρι στιγμής όσο και ιδιότυπη αναθεώρηση του, καλούμαστε για δεύτερη φορά να αναπροσαρμόσουμε το θεμελιώδη νόμο του ελληνικού κράτους στις νέες συνθήκες και στις προκλήσεις του 21ου αιώνα. Κι αν η αναθεώρηση του ’86 υπάκουγε στις μικροσκοπιμότητες του κυβερνώντος τότε κόμματος, σήμερα οφείλουμε να σταθούμε στα θέματα ουσίας, όπως είναι – μεταξύ άλλων – και η παιδεία. Διότι η παιδεία σχετίζεται πρώτον, με το αναφαίρετο δικαίωμα πρόσβασης στη γνώση, δεύτερον, με την επιταγή των καιρών για περιορισμό της κατασπατάλησης δημοσίων πόρων και, τρίτον, με το αίτημα για διεύρυνση της κοινωνικής δικαιοσύνης.
Ας δούμε γιατί το σημερινό σύστημα δημόσιας και δωρεάν παιδείας είναι υποκριτικό και κοινωνικά άδικο.
1) Πρέπει επιτέλους να γίνει γνωστό ότι η ίδια η φράση «δωρεάν παιδεία» είναι σχήμα οξύμωρο. Για τον απλούστατο λόγο ότι όλες οι υπηρεσίες, είτε παρέχονται από το Δημόσιο είτε από τον ιδιωτικό τομέα, έχουν κάποιο κόστος, το οποίο πρέπει να καταβληθεί από κάποιον. Στην περίπτωση της δημόσιας εκπαίδευσης το κόστος αυτό καταβάλλεται από τους φορολογούμενος και στην περίπτωση της ιδιωτικής από τους εκπαιδευόμενους. Και, πάντως, η μεταφυσική αυτή αντίληψη περί «δωρεάν», με την οποία έχουμε εθιστεί στην Ελλάδα δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Είναι γνωστό ότι πολλές φορές ένας φοιτητής ελληνικού πανεπιστημίου στοιχίζει κάθε χρόνο στο κράτος περισσότερο απ’όσο πληρώνει για δίδακτρα ένας μεταπτυχιακός Έλληνας φοιτητής σε χώρες μέλη της Ε.Ε.
2) Η παιδεία που παρέχεται σήμερα στην Ελλάδα σε όλες τις βαθμίδες και σε όλα τα επίπεδα της εκπαίδευσης, σε καμία περίπτωση δεν δικαιολογεί ούτε τον χαρακτηρισμό του «δημόσιου αγαθού», ούτε πολύ περισσότερο του «δωρεάν». Όλοι πληρώνουν. Από τους μαθητές της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, που διδάσκονται σε φροντιστήρια. Από τους υποψηφίους στις πανελλήνιες εξετάσεις, που ετοιμάζονται για να ανταποκριθούν σε αυτές σχεδόν αποκλειστικά με πολυδάπανα φροντιστήρια και ιδιαίτερα μαθήματα. Από τους σπουδαστές εκατοντάδων ΙΕΚ ανωτάτου επιπέδου, πολλά από τα οποία παρέχουν απολύτως ανταγωνιστικά πτυχία στην αγορά εργασίας. Από τους μεταπτυχιακούς φοιτητές δεκάδων μεταπτυχιακών τμημάτων που κάνουν master και διδακτορικά στα ελληνικά πανεπιστήμια, πληρώνοντας επισήμως -και σιωπηλώς ως προς τη συνταγματική νομιμότητα- δίδακτρα. Μέχρι τις δεκάδες χιλιάδες των ξενιτεμένων φοιτητών μας που πληρώνουν αδρά τις σπουδές που δεν μπορούν να κάνουν επί ελληνικού εδάφους. Πρόκειται για μία τρέχουσα πραγματικότητα καθ’ όλα «φυσιολογική», αφού οι ανάγκες της ίδιας της ζωής την έχουν επιβάλει και βεβαίως καθ’ όλα μη σύννομη με τις συνταγματικές επιταγές μας.
Είναι άλλωστε γνωστό, ότι ως χώρα έχουμε την παγκόσμια πρωτοτυπία -και σε πείσμα βεβαίως του «δημόσιου» και «δωρεάν» χαρακτήρα της παιδείας μας – να διαθέτουμε σε ιδιωτικές δαπάνες για την εκπαίδευση ποσά αντίστοιχα με αυτά που διαθέτει το οργανωμένο κράτος για όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης. Ποσά που με τους επιεικέστερους υπολογισμούς κυμαίνονται από 1 έως και 2 δις δραχμές κάθε μέρα!
3) Να δούμε όμως και μια «αόρατη» πτυχή της όλης υπόθεσης: ποιος επωμίζεται το κόστος της «δωρεάν» παιδείας; Είναι γνωστό στους Έλληνες πολίτες ότι το 57% των άμεσων φόρων που εισπράττει το κράτος προέρχεται από τους χαμηλόμισθους εργαζόμενους και τους συνταξιούχους; Είναι κοινωνικά δίκαιο το κόστος της «δωρεάν» παιδείας να καταβάλλεται ουσιαστικά από τους ασθενέστερους και να ωφελούνται οι πλουσιότεροι; Να γιατί εκτός από υποκριτικό το σύστημα της «δωρεάν παιδείας» είναι και κοινωνικά άδικο.
Γι’ αυτούς του λόγους πιστεύω είναι πρωταρχικό καθήκον μας να εξετάσουμε αντικειμενικά εάν ο δημόσιος και δωρεάν χαρακτήρας της εκπαίδευσής μας ανταποκρίνεται στις νέες ανάγκες ή όχι. Και το επισημαίνω αυτό γιατί φοβάμαι ότι ένα από τα σημεία του συντάγματος που πρέπει κατά τη γνώμη μου επειγόντως να αναθεωρηθούν κινδυνεύει να μείνει ως έχει.
Για όλους αυτούς τους λόγους, θεωρώ αναγκαία δύο πολύ απλά πράγματα που πρέπει να ληφθούν υπόψη κατά τη συζήτηση για την αναθεώρηση του Συντάγματος.
1) Μεταρρύθμιση του συστήματος δωρεάν παιδείας, ώστε να μην αφορά όσους από τους συμπολίτες μας είναι πλούσιοι με κριτήρια που θα καθορίζονται βάσει νόμου.
2) Με όσες οικονομίες προκύψουν να ενισχύονται με γενναίες υποτροφίες οι σπουδαστές που προέρχονται από ασθενέστερες οικονομικά τάξεις και έχουν καλές επιδόσεις. Αυτό θα έδινε ένα διπλό μήνυμα: μήνυμα υπέρ της αξιοκρατίας, αλλά και υπέρ της πραγματικής κοινωνικής δικαιοσύνης.