Θα πρέπει να αρχίσει κανείς από δύο σταθερές που χαρακτηρίζουν το ευρωπαϊκό κοινωνικό μοντέλο: το σεβασμό των κοινωνικών δικαιωμάτων (πράγμα που συνεπάγεται φυσικά δαπάνες) και τη κοινωνική συνοχή (αποτέλεσμα του υψηλού επιπέδου κοινωνικής προστασίας) . ‘Αλλωστε, αυτά ακριβώς τα γνωρίσματα προσδίδουν στο κοινωνικό μοντέλο της Ευρωπαϊκής Ενωσης την ελκυστικότητά του και μαγνητίζουν τα εκατομμύρια μετανάστες από τρίτες χώρες. Είναι χαρακτηριστικό ότι το 28% του Α.Ε.Π. των χωρών μελών της Ε.Ε. δαπανάται στο τομέα της κοινωνικής προστασίας.
Ωστόσο, το Ευρωπαϊκό κοινωνικό μοντέλο βρίσκεται σε κρίση και η συζήτηση για πιθανές αναθεωρήσεις του έχει ήδη αρχίσει. Το κυριότερο, η νεολαία είναι αυτή που θα υποστεί στο μέλλον τη σημερινή κρίση, την οποία ήδη πληρώνει με την ανεργία.
Τρία πράγματα θα μας απασχολήσουν σ’αυτό το άρθρο : τα συμπτώματα της κρίσης του ευρωπαϊκού κοινωνικού μοντέλου, τα αίτια της κρίσης και οι πιθανοί τρόποι προσαρμογής του στις νέες συνθήκες.
Τα κυριότερα συμπτώματα
· Υψηλή και αυξανόμενη ανεργία, διπλάσια της αντίστοιχης των ΗΠΑ και τετραπλάσια εκείνης της Ιαπωνίας (!).
· Ασφυκτικές πιέσεις στα ασφαλιστικά ταμεία των κρατών μελών. Π.χ. στην Ελλάδα και στην Ιταλία οι συντάξεις γήρατος απορρόφησαν το 1993 περίπου το 60% των κοινωνικών δαπανών (γεγονός που αντανακλά στη μεν Ελλάδα το σχετικά χαμηλό επίπεδο των λοιπών παροχών και υπηρεσιών, ενώ στην Ιταλία το μεγάλο αριθμό των συνταξιούχων).
· Οξύτατα δημοσιονομικά προβλήματα, καθώς οι δαπάνες για την κοινωνική προστασία, εμποδίζουν την προσπάθεια για περιορισμό των ελλειμμάτων, τιθάσευση του πληθωρισμού και νοικοκύρεμα της οικονομίας. Είναι χαρακτηριστικό ότι ενώ τώρα όπως είπαμε το 28% του Α.Ε.Π. των 15 δαπανάται στην κοινωνική προστασία, στις αρχές του ΄70 το ποσοστό αυτό ήταν μόνο 19%.
Τα αίτια
1. Υστερούμε ανησυχητικά σε ανταγωνιστικότητα από τους άλλους οικονομικούς πόλους της υφηλίου – κυρίως ΗΠΑ και Ιαπωνία – αλλά και από τις αναδυόμενες δυνάμεις στην περιοχή της νοτιοανατολικής Ασίας και του Ειρηνικού. Μία απο τις αιτίες είναι το υψηλό μισθολογικό κόστος για το οποίο δεν θα μπορούσαν να γίνουν πολλά πράγματα. Εξίσου, όμως, σημαντικοί παράγοντες είναι μιά σειρά απο διαρθρωτικά προβλήματα, όπως το υψηλό μη μισθολογικό κόστος (ασφαλιστικές εισφορές), η προβληματική επαγγελματική κατάρτιση, οι δυσκαμψίες της αγοράς εργασίας κ.λ.π.
2. Η ευρωπαϊκή κοινωνία εμφανίζει ανησυχητικά σημάδια γήρανσης, με αποτέλεσμα η κοινωνική προστασία να συνεπάγεται ένα δυσβάστακτο και συνεχώς αυξανόμενο κόστος. Το 1995 το τμήμα του πληθυσμού ηλικίας 65 ετών και άνω αντιστοιχούσε στο 23% του ενεργού πληθυσμού της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Σύμφωνα με τις τελευταίες προβολές, το ποσοστό αυτό θα ανέλθει στο 30% το 2015 και πιθανότατα θα αντιστοιχεί στο 35% το 2025. Με άλλα λόγια, ενώ το 1995 για τη στήριξη κάθε συνταξιοδοτούμενου ατόμου απαιτούνταν 4-5 άνθρωποι εργάσιμης ηλικίας, σε 30 χρόνια σε έναν συνταξιούχο θα αντιστοιχούν λιγότερα από τρία οικονομικώς ενεργά άτομα, με προφανείς δυσμενείς συνέπειες για τα ασφαλιστικά ταμεία.
3. Η διαχείριση των κοινωνικών δαπανών είναι προβληματική. Το δημόσιο λειτουργεί αντιπαραγωγικά και αναποτελεσματικά. Η κοινωνική προστασία αφορά πολλές φορές ανθρώπους που δεν την έχουν ανάγκη, ενώ είναι γενικά παραδεκτό ότι οι πόροι σπαταλώνται. Είναι χαρακτηριστικό ότι στην Ελλάδα μία μέρα νοσηλείας σε δημόσιο νοσοκομείο στοιχίζει στα ασφαλιστικά ταμεία περισσότερο απ΄ό,τι μία μέρα νοσηλείας σε μια καλή ιδιωτική κλινική.
Τρόποι προσαρμογής
Πρώτη λύση που θυμόμαστε όλοι είναι η ανάπτυξη, που μπορεί να επιτευχθεί μόνο μέσα απο την ελεύθερη οικονομία. Τίθενται όμως δύο ερωτήματα: Πρώτον, πόσο πολύ μπορούν να αναπτυχθούν ήδη ανεπτυγμένες οικονομίες και δεύτερον πόσο η ανάπτυξη μεταφράζεται σε θέσεις εργασίας. Η απάντηση είναι ότι η ανάπτυξη, ακόμα και αν είναι υψηλή δεν μεταφράζεται σε αντίστοιχες σχέσεις εργασίας. Γι΄αυτό κανείς πρέπει να επικεντρωθεί σε μία σειρά διαρθρωτικών παρεμβάσεων. Ας τις δούμε:
1. Μεγαλύτερη ευελιξία στην αγορά εργασίας, πράγμα που θα διευκολύνει την απορρόφηση του πλεονάζοντος εργατικού δυναμικού. Χαρακτηριστικά, αναφέρω την ενίσχυση της μερικής απασχόλησης, την ελαστική διευθέτηση του χρόνου εργασίας, τα τοπικά σύμφωνα απασχόλησης που προωθεί η Ε.Ε. κ.λ.π.
2. Μείωση του έμμεσου (μη μισθολογικού) κόστους, προκειμένου να τονωθεί η ανταγωνιστικότητα των ευρωπαϊκών επιχειρήσεων.
3. Ενεργητικές πολιτικές απασχόλησης, δηλαδή επιδότηση των επιχειρήσεων για πρόσληψη ανέργων, ούτως ώστε η κοινωνική προστασία να αποκτήσει χαρακτήρα κινήτρων κι όχι παθητικής κάλυψης.
4. ‘Εμφαση στην επαγγελματική κατάρτιση (κυρίως των νέων) σε ειδικότητες, για τις οποίες υπάρχει ζήτηση από την ίδια την αγορά. Δεδομένης, μάλιστα, της ελεύσεως της κοινωνίας πληροφοριών, η επαγγελματική κατάρτιση των νέων ανθρώπων πρέπει να είναι μπροστά από τις εξελίξεις, να προηγείται δηλαδή της σημερινής ζήτησης.
5. Συντονισμός των εθνικών συστημάτων κοινωνικής ασφάλισης στην Ε.Ε., προκειμένου να τονωθεί η διασυνοριακή κινητικότητα των εργαζομένων και να ανταποκριθεί το πλεονάζον εργατικό δυναμικό στη ζήτηση της ενιαίας αγοράς.
6. Λειτουργία των ασφαλιστικών ταμείων ως θεσμικών επενδυτών, για να ενεργοποιηθούν οι εν πολλοίς αδρανείς πόροι τους και να αξιοποιηθούν οι οικονομίες κλίμακας. Ταυτόχρονα είναι καιρός να δούμε ένα πολύ πολύ πιο ουσιαστικό ρόλο του ιδιωτικού τομέα στο ασφαλιστικό σύστημα.
7. Λύσεις για το δημογραφικό έξω απο τον προϋπολογισμό . Με δεδομένη την προσπάθεια για δημοσιονομική πειθαρχία, πρόσθετοι πόροι είναι δύσκολο να βρεθούν. ΄Αρα όποια προσπάθεια για επίλυση του δημογραφικού μέσα απο τον προϋπολογισμό, θα είναι “ασπιρίνη στον καρκίνο”. Χρειάζεται λοιπόν να αντιληφθούμε ότι το δημογραφικό είναι το “νούμερο 1” θέμα στην Ε.Ε. και σε κάθε κράτος μέλος και να γίνει εθνική σταυροφορία για την επίλυσή του (με καινούργιους εθνικούς ευεργέτες στην Ελλάδα).
Δεν χωράει αμφιβολία ότι τα περισσότερα απ’αυτά τα μέτρα θα συναντήσουν – και ήδη συναντούν – αντιδράσεις. Είναι όμως χρέος της ευρωπαϊκής πολιτικής ηγεσίας να προστατεύσει το κοινωνικό πρότυπο της Γηραιάς Ηπείρου δια της προσαρμογής του στις νέες συνθήκες. Ο υπολογισμός του πολιτικού κόστους τώρα, θα έχει τεράστιο κοινωνικό κόστος για τη σημερινή νέα γενιά στο μέλλον.