Μπορούσαμε να αποφύγουμε τα μέτρα της κυβέρνησης;
Θα μπορούσε η κατάσταση να είναι τελείως διαφορετική αν είχαμε: Πρώτον, διαφορετικές εξελίξεις στο δημογραφικό και δεύτερον, εάν είχαν ληφθεί μια σειρά από μέτρα τα οποία οι κυβερνήσεις του ΠΑΣΟΚ απέφυγαν να λάβουν. Η ανεργία, που σημαίνει λιγότερες εισφορές για τα ταμεία, δεν είναι τυχαία πάρα πολύ ψηλά. Οι μετανάστες δεν έχουν ενταχθεί στο ασφαλιστικό σύστημα. Η εισφοροδιαφυγή συνεχίζεται. Δεν γίνεται αποτελεσματική εκμετάλλευση των αποθεματικών των ταμείων. Και επίσης ελαστικοποιήθηκαν το 1994 παλιότερες ρυθμίσεις της Νέας Δημοκρατίας. Επομένως πέρα του δημογραφικού, το οποίο είναι φαινόμενο πανευρωπαϊκό, σε όλα τα υπόλοιπα υπάρχουν βαρύτατες κυβερνητικές ευθύνες. Επίσης, σε όλα αυτά τα μέτωπα, χρειάζεται να γίνει μια προσπάθεια προκειμένου τα μέτρα που θα αφορούν απευθείας τις εισφορές και τα όρια συνταξιοδότησης να είναι τελικά ελαστικότερα.
Με δεδομένο, όμως, ότι το ασφαλιστικό αντιμετωπίζει ισχυρότατες πιέσεις τι μπορεί να γίνει με βάση την ευρωπαϊκή εμπειρία;
Η ευρωπαϊκή εμπειρία παρέχει δύο χρήσιμα στοιχεία. Το πρώτο είναι ότι οι κυβερνήσεις αντιμετωπίζουν πιο ώριμα και πιο σφαιρικά το ζήτημα και ταυτόχρονα υπάρχει παράδοση διαλόγου και συνεννόησης τόσο με τα κόμματα της αντιπολίτευσης όσο και με τα εργατικά συνδικάτα. Εδώ αυτά τα στοιχεία λείπουν. Το δεύτερο είναι ότι αρχίζει να αντιμετωπίζεται το ζήτημα, σε ολοένα και περισσότερες χώρες, επί νέας βάσεως. Δηλαδή, αρχίζουν διάφορα κράτη να εισάγουν και στοιχεία κεφαλαιοποιητικού συστήματος στο παρόν αναδιανεμητικό σύστημα. Δεν είναι εύκολο να περάσουμε από το ένα σύστημα στο άλλο, ούτε και μπορούμε με βάση τα κοινωνικά δεδομένα να στηριχθούμε αποκλειστικά στο κεφαλαιοποιητικό σύστημα. Χρειάζεται, όμως, να έχουμε υπόψη μας ότι τελικά θα πρέπει να διαμορφωθεί ένα τριαξονικό σύστημα, στηριζόμενοι: Πρώτον, ένα υποχρεωτικό δημόσιο πρόγραμμα συνταξιοδότησης διανεμητικού χαρακτήρα, υπέρ των οικονομικά ασθενέστερων, το οποίο θα καταλήγει σε μια εθνική σύνταξη. Δεύτερον, σε συνταξιοδοτικά προγράμματα κεφαλαιοποιητικού χαρακτήρα, με βάση συμφωνίες ανάμεσα στους εργαζόμενους και τους εργοδότες, έτσι, ώστε ο κάθε πολίτης να μπορεί σε ένα βαθμό να διαμορφώνει το ύψος της συντάξεως που επιθυμεί. Και τρίτον, επικουρική ιδιωτική ασφάλιση σε όσους το θέλουν, έτσι ώστε ο ασφαλισμένος εάν το επιθυμεί να συμπληρώνει και με αυτό τον τρόπο τον ατομικό του λογαριασμό.